Xüsusilə də fevral ayında ölkənin enerji təsərrüfatında yaranan problemdən sonra elektrik xətləri ilə yanaşı, digər kommunikasiya xətləri və dəmir yollarının xüsusi mühafizə zolaqlarında inşa edilən tikililər barədə tədbirlərin görülməsi məsələsi gündəmdən düşmür və tez-tez belə tikililərin sökülməsinin vacibliyi barədə fikirlər səslənir. Bu fikirlərin nə dərəcədə obyektiv olması isə mübahisə predmeti olaraq ayrıca bir müzakirə mövzusudur…
Ümumiyyətlə hazırda paytaxtın mərkəzində və ətrafındakı kənd və qəsəbələrdə on minlərlə sənədsiz tikililər var. Hətta vaxtilə Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin keçmiş rəisi Arif Qaraşov paytaxt və onun ətrafında 500 mindən çox belə tikilinin olması barədə açıqlama vermişdi.
Qanunsuz, yoxsa sənədsiz?
Sözügedən tikililərin böyük əksəriyyətinin yerli icra orqanlarının rəsmi olmasa da, şifahi razılığı əsasında inşa edildiyi heç kəsə sirr deyil. Bu icazələrin hansı məqsədlə- humanizm və ya maddi maraqlar baxımından verilməsi isə nəticəni dəyişmir. Bu mənada məsələyə yalnız qanunvericilik tərəfdən deyil, məntiqlə yanaşdıqda uzun illərdir mövcud olan, lakin rəsmi sənədləri olmadığına görə mülkiyyət hüququ tanınmayan bu tikililərə “qanunsuz” deyil, “sənədsiz” ifadəsi daha uyğun gəlir.
Çünki Azərbaycanda yerli icra strukturları, xüsusilə də polis orqanlarının sözün əsl mənasında çox diqqətli və nazarətlərində olan ərazilərdə bütün proseslərdən xəbərdar olduqlarını nəzərə alsaq, hansısa məkanda gizlincə daşın daş üstünə qoyulması mümkün olsa da, bir otaqlı olsa belə, hər hansı evin və ya digər obyektin tikilməsi qeyri-realdır. Yəni, məsələnin qısa məntiqi nəticəsi budur ki, qanunsuz (icazəsiz) heç bir tikili movcud ola bilməz və deməli mövcud olan hər hansı tikili  qanunsuz deyil. Başqa sözlə, hər hansı tikilinin mülkiyyət sənədlərinin olmaması obyektin qanunsuz olduğunu deməyə tam əsas vermir.
Lakin istənilən halda qanun alidir və bu səbəbdən hökumət belə tikililərin sökülməsi barədə hər hansı qərar vermək hüququna malikdir.
Günah kimdədir?
Mövcud problemə müxtəlif prizmalardan yanaşmaq mümkündür və bu zaman günahın kimdə olmasına aydınlıq gətirmək çətin olur. Misal üçün, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən, dövlət hər bir vətəndaşını yaşayış sahəsi ilə təmin etməyə və onun mənzil hüququnu tanımağa borcludur. Lakin mövcud vəziyyət elədir ki, dövlət hər bir vətəndaşını mənzillə təmin edə bilmir. Vətəndaşlar isə məcburiyyət qarşısında qalaraq özlərinin sığınacaq problemini müxtəlif vasitələrlə həll edirlər. Nəticədə indiyə qədər on minlərlə qanunsuz evin meydana gəlməsinə dövlətin göz yummasını “bir növ qarşılıqlı güzəşt” kimi dəyərləndirmək olar.
Kim, harda, necə?
Qeyd etdiyimiz kimi, rəsmi və qeyri-rəsmi mənbələrin təxmini də olsa səsləndirdiyi fikirlərə görə, Bakı və ətraf qəsəbələrdə bir neçə yüz min qanunsuz yaşayış evi mövcuddur. Maraqlıdır ki, bu cür evlərin sahibləri yalnız imkansız, hazır mənzil almaq imkanından çox uzaq olan insanlar deyil, həm də kifayət qədər maddi təminatı olan vətəndaşlardır. Çünki qanunsuz adlandırılan bu evlərin içərisində bir gecəyə tikilmiş “gecəqondu” deyilən birotaqlı evlərdən tutmuş 2-3 mərtəbəli villalara qədər müxtəlif tikililərə rast gəlinir. Daha sanballı evlər əsasən şəhərkənarı qəsəbələrdə, xüsusilə də dəniz sahilində, mərkəzə yaxın ərazilərdə isə bələdiyyələr tərəfindən verilən qeyri-qanunu, saxta sənədlər, yəni hüququ qüvvəsi olmayan sənədlər əsasında ayrılan torpaq sahələrində inşa edilib. Kiçik həcmli, yəni bir ailənin minimum mənzil şəraitinə hesablanan evlər isə paytaxtın mərkəzini və ətraf qəsəbələrini əhatə etməklə bütün yerlərdə mövcuddur. Əvvəllər, yəni ilkin olaraq tikilməyə başlayan qanunsuz evlər əsasən daşınmaz əmlak olaraq heç kimin marağında olmayan şəhərkənarı boş torpaq sahələrində inşa edilməyə başlayıb. Lakin sonralar bu cür tikililərin fantastik sürətlə artması boş əraziləri azaltdı və yaşayış yerinə böyük ehtiyacı olan insanlar öz həyatlarını belə təhlükə altında qoyaraq elektrik xətlərinin altında, qaz borularının üzərində, neft mədənlərinin neftlə çirklənmiş torpaqlarında evlər tikməyə başladılar və nəticədə bugünkü problematik vəziyyət yarandı.
Məlum hadisələrdən sonra “Azərenerji”nin apardığı araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, hazırda elektrik xətlərinin altında 4000-dən çox tikili mövcuddur. “Dəmir Yolları” ASC-nin məlumatına görə isə, dəmir yollarının mühafizə zolağında 4600 bu cür tikili var. Hələlik su xətlərinin və neft mədənlərinin ərazisində tikilən evlərin sayı daqiqləşdirilməsə də, bunları da bir necə min civarında hesablamaq olar. Bu hesablamanın nəticəsindən doğan məntiq odur ki, kommunikasiya sahələrinin və neft mədənlərinin işinə problem yaradan tikililər ümumi qanunsuz tikililərin cəmi bir neçə faizini təşkil edir. Lakin bunula belə sözügedən evləri qanunsuz tikili probleminin episentri adlandırmaq olar.  
Ən optimal çıxış yolu nədir?
Təbii ki, qanunsuz tikililəri taleyi ilə bağlı rəsmi səviyyədə qərar verilməzdən əvvəl həmin obyektlərin təhlili aparılmalı, ekspertizası keçirilməlidir. Həmin mənzillərin və ya torpaq sahələrinin sənədləşdirilməsinin mümkün olub-olmadığı müəyyənləşdirilməlidir. Çünki mövcud olan qanunsuz tikililərin az hissəsi hansısa strateji əhəmiyyətli ərazilərdə, neft mədənlərinin sahələrində, kommunikasiya xətlərinin və ya dəmir yollarının mühafizə zolagında yerləşir. Əksəriyyət evlər elə ərazilərdə yerləşir ki, onların dövlət qeydiyyatına alınması mümkündür. Yəni, təhlükəsizlik qaydalarına cavab verən və yaşayış standartlarına uyğun tikilən evlərin rəsmiləşdirilməsi həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan ən sərfəli çıxış yoludur. Belə ki, bu zaman qanunsuz (sənədsiz) mənzil sahibi olan sıravi vətəndaşlar hər an evlərinin sökülə biləcəyi təhlükəsinin psixoloji təsirindən qurtularaq qanuni mənzilə sahib olacaqlarsa, dövlət “bir güllə ilə iki dovşan” vuraraq həm hər bir vətəndaşını yaşayış sahəsi ilə təmin etməklə bağlı üzərinə düşən öhdəliyini xeyli mənada icra etmiş olar, həm də artıq qanuni olan evləri vergiyə cəlb edərək dövlət büdcəsinə yüz minlərlə əlavə vəsaitin cəlb edilməsinə nail ola bilər.
Belə bir təcrübə artıq var. 90-cı illərin əvvəllərində Abşeron rayonunda yüksək gərginlikli elektrik xətlərinin altında kütləvi şəkildə tikilən qanunsuz evlərin taleyi məhz bu cür həll olunub. Belə ki, o zaman həmin evlərin hamısını sökmək mümkün olmadığından, yerli icra hakimiyyətinin müraciəti əsasında Nazirlər Kabinetinin xüsusi qərarı ilə elektrik xətlərinin yeri dəyişdirilib və evlərin texniki inventarlaşdırması aparılaraq onlara mülkiyyət hüququ verilib.
Neft mədənlərinin ərazisində neft quyusunun bir neçə metrliyində və ya qaz kəmərlərinin üzərində tikilmiş evlərin məsələsi isə təbii ki, bir qədər çətindir. Hətta rentabelsiz olan neft sahələrinin ləğv edilməsi və torpaqların təmizlənərək bələdiyyələrin balansına keçirilərək yaşayış sahələri kimi vətəndaşlara verilməsi kimi variantlar olsa da, hər anı təhlükə olan qaz kəmərinin üzərində tikilmiş evin çarəsi yalnız köçürülmədir.
Lakin bu zaman da insanların yaşayış hüququnun ən azı mənəvi və sosial cəhətdən nəzərə alınması zəruridir ki, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin son çıxışlarından birində söylədiyi fikirləri bu məsələnin həlli ilə bağlı şifahi qərar kimi də qəbul etmək olar. “Qanunsuz tikililər yığışdırılmalıdır, ancaq lazımı səviyyədə kompensasiya ödənilməlidir ki, orada yaşayanlar razı qalsınlar” deyən Prezident “mən hər bir azərbaycanlının prezidentiyəm” fikrinə sadiq qaldığını nümayiş etdirmiş oldu.
"Əmlak Bazarı" jurnalından

www.ebi.org.az